Το άστρο του λύκου

Είναι ξεπερασμένη η ιδέα της προόδου; Ο επιστήμονας και διανοούμενος Steven Pinker μας καλεί να αποστασιοποιηθούμε από τους φρικιαστικούς τίτλους των ειδήσεων και τις αποκαλυπτικές προφητείες που παίζουν με τους φόβους και τις προκαταλήψεις μας. Κι αντί γι’ αυτό να δούμε τα γεγονότα: σε εβδομήντα πέντε εντυπωσιακά διαγράμματα, ο Pinker δείχνει ότι σήμερα υπάρχει βελτίωση από κάθε άποψη –μακροζωία, υγεία, ευημερία, ασφάλεια, ειρήνη, γνώση και ευτυχία– όχι μόνο στη Δύση, αλλά και σε όλο τον κόσμο. Αυτή η πρόοδος δεν είναι αποτέλεσμα παρέμβασης κάποιας μυστηριώδους δύναμης. Είναι ένα δώρο του Διαφωτισμού: η απόδειξη ότι η λογική και η επιστήμη μπορούν να βελτιώσουν τη ζωή των ανθρώπων.

Ο Διαφωτισμός, όπως γνωρίζουμε πλέον, δεν ήταν απλώς μια ελπίδα, παρήγαγε αποτελέσματα. Αλλά σήμερα, περισσότερο από ποτέ, χρειάζεται σθεναρή υπεράσπιση. Ο Διαφωτισμός αντιτίθεται σε πράγματα που είναι μέσα στην ανθρώπινη φύση –τον απολυταρχισμό, τη δαιμονοποίηση, τη «μαγική σκέψη»–, τα οποία οι δημαγωγοί είναι έτοιμοι να εκμεταλλευτούν. Πολλοί θεωρητικοί, λόγω πολιτικών, θρησκευτικών ή ρομαντικών πεποιθήσεων, τον πολεμούν. Το αποτέλεσμα είναι ένας διαβρωτικός φαταλισμός και η τάση να καταστρέφουμε τους πολύτιμους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της παγκόσμιας συνεργασίας.

Με ικανότητα εμβάθυνσης και προικισμένη γραφή, ο Pinker υπερασπίζεται τη λογική, την επιστήμη και τον ουμανισμό: τα ιδανικά που χρειαζόμαστε για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματά μας και να συνεχίσουμε την πρόοδο.

Βασικό θέμα της πραγματείας, που στη βασική της μορφή αποτέλεσε τη διδακτορική διατριβή του Σοπενχάουερ, είναι η λεγόμενη «αρχή του αποχρώντος (επαρκούς) λόγου», σύμφωνα με την οποία όλα τα πράγματα μέσα στον κόσμο έχουν κάποια επαρκή αιτία που δικαιολογεί την ύπαρξή τους με απολύτως κατανοητό τρόπο. Έτσι η αρχή του αποχρώντος λόγου γίνεται η βάση όλων των επιστημών. Όπως ομολογεί ο ίδιος ο συγγραφέας, το έργο αυτό αποτέλεσε το υπόβαθρο όλου του φιλοσοφικού του συστήματος.

Ο Βολταίρος υπήρξε ο πρώτος και ο πιο δραστήριος από εκείνους που κατέστησαν αισθητές σε όλους διάφορες μισητές πρακτικές, που ακόμη δεν τις είχαν μισήσει, και οι οποίες έδειχναν να είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την άσκηση της δικαιοσύνης. Αφυπνίζει ενδοιασμούς που δεν υπήρχαν, τη φρίκη, που δεν ήταν ακόμη συνειδητή, ως προς ορισμένες διαδικασίες, των οποίων η έλλειψη χρησιμότητας, η αδικία και η φρικτή αυστηρότητα γίνονταν αποδεκτές λόγω μιας μακρόχρονης ευπειθούς συνήθειας. Μεταμορφώνεται έτσι σ’ ένα είδος νομοθέτη, διαφορετικού είδους, αφού ορίζει, καθιερώνει ένα εντελώς καινούριο έγκλημα. Οι ποινικοί νόμοι έπλητταν μέχρι τότε τις παραβάσεις και τις ύβρεις εναντίον της κοινωνικής τάξης, του κράτους, και της θρησκείας του κράτους. Ο Βολταίρος όμως διακηρύσσει πως υπάρχουν εγκλή¬ματα εναντίον της ανθρωπότητας, ότι υπάρχουν εγκλήματα εναντίον της σκέψης και τα θεωρεί αξιοκατάκριτα. Κάνει επίσης κατανοητό ότι και η ίδια η τιμωρία καταλήγει να γίνεται μερικές φορές έγκλημα, επειδή το θέαμα φρικτών βασανιστηρίων ξυπνά και συντηρεί σε άλλους τη λανθάνουσα θηριωδία τους, ενώ για πολλούς άλλους ένας άθλιος εγκληματίας μετατρέπεται σε σχεδόν αθώο θύμα. Εάν η δημόσια εξουσία εξάπτεται, εάν ξεσπά με μανία πάνω στο σώμα του στόχου, εάν ασπάζεται την οργή, ή αν ακολουθεί το δρόμο της εκδίκησης, τότε η αφηρημένη και καθαρή έννοια του Κράτους που αποδίδει δικαιοσύνη αλλοιώνεται και εξευτελίζεται. Γίνεται αντιληπτό πως το ίδιο το Κράτος δοκιμάζεται από ένστικτα που δεν θα έπρεπε να γνωρίζει, και που δεν τα γνωρίζει παρά εις βάρος του ίδιου του λόγου ύπαρξής του.